Op de WOI-pagina van FARO posten we geregeld recensies van een opvallend, inspirerend of innoverend boek over de Groote Oorlog. Ditmaal las Brecht Demasure (CAG) voor u Augustus 1914. België op de vlucht, van Misjoe Verleyen en Marc De Meyer.

De Leuvense historici Misjoe Verleyen en Marc De Meyer vertellen in ‘Augustus 1914 – België op de vlucht’ het verhaal van de vlucht van anderhalf miljoen landgenoten tijdens de beginmaanden van de Eerste Wereldoorlog.

België op de vlucht

Duitsland valt op 4 augustus 1914 het neutrale België binnen. Het von Schlieffenplan voorziet om op veertig dagen door België en Noord-Frankrijk te trekken en Parijs te bezetten. Maar zover komt het nooit. De tocht door België verloopt moeizaam. De Duitsers hebben grote schrik van de zogenaamde franc-tireurs of vrijschutters. Meteen na de inval wordt de Belgische bevolking geterroriseerd. Met plunderingen, executies, moorden, verkrachtingen en platgebrande huizen zetten de Duitsers het land naar hun hand. Aan de hand van dagboeken, herinneringen, getuigenissen en contemporaine krantenartikels maken de auteurs die tijdsperiode bijzonder realistisch en aangrijpend.

Leuvenaars Verleyen en De Meyer besteden veel aandacht aan de verwoesting van de universiteitstad Leuven. En terecht. De brand van de Universiteitsbibliotheek met duizend handschriften en 300.000 boeken kreeg toen wereldwijde weerklank. Maar ook de andere steden en gemeenten die aan het begin van de oorlog getroffen worden, komen aan bod. Van Visé, Luik en Dinant naar Brussel, Aarschot en Dendermonde, al deze plaatsen delen hetzelfde verdriet. De terreur en het bloedvergieten van de Duitsers dwingt de bevolking om te vluchten.

De vluchtende Belgen trekken vooral naar Engeland (ca. 250.000), Frankrijk (ca. 300.000) en Nederland (ca. 1.000.000). Door de overrompeling van Belgische vluchtelingen in oktober 1914, openen in Nederland zelfs tenten- en barakkenkampen.

De Belgische vluchtelingen zijn op zoek naar een beter leven, weg van de oorlog. De Belgen worden aanvankelijk met open armen ontvangen, maar daarna keert de perceptie. De taal vormt een hinderpaal. Ook de Belgische mentaliteit levert problemen voor de gastlanden. Het imago verbetert wel als de Belgen aan de slag kunnen. In Frankrijk komen velen in de landbouw en mijnbouw terecht. De wapenindustrie en scheepsbouw vangt duizenden arbeidskrachten in Engeland op.

Naslagwerk en kroniek

Het chronologisch en thematisch gestructureerde Augustus 1914 is een handig en zinvol naslagwerk voor de erfgoedwerker. Het biedt inzicht in de chaos van de eerste oorlogsmaanden. Voor velen staat de Eerste Wereldoorlog immers nog altijd gelijk met de bloedige veldslagen aan de IJzer. Augustus 1914 belicht de terreur van de Duitsers en de reactie van de Belgen op de inval. De moordpartijen, brandstichtingen, verkrachtingen en gruweldaden zijn een donkere pagina van onze geschiedenis. Het boek licht een tipje van de sluier op van de Belgische vluchtelingen in het buitenland.

Het lijkt voor de hand te liggen dat het boek vooral interessant is voor het eerste jaar van de herdenkingsperiode. Maar niets is minder waar. Zo trekken de auteurs de gebeurtenissen van 1914 soms door naar de latere oorlogstijd. Ook handig is dat de lezer per hoofdstuk een bibliografie meekrijgt. Dit laat historici, heemkundigen en andere erfgoedonderzoekers toe om verder onderzoek te verrichten. Zo zijn er mogelijkheden om de levenswandel van bepaalde vluchtelingen te onderzoeken. Hoe passen ze zich aan de nieuwe Nederlandse omgeving? Welke Britse ideeën nemen ze over? Keren ze nog terug naar de Engelse stad of Franse streek waar ze in 1914 onderdak vonden? Of migreren ze definitief?

Aan de herdenking 2014-2018 is Augustus 1914 ongetwijfeld een waardevolle bijdrage. Toch hebben sommige passages teveel weg van een droge kroniek. Hier en daar mochten de auteurs wat meer verklaring geven. Zo zegt het boek vrij weinig over de oorzaken van de Duitse gruweldaden en of die al dan niet deel uitmaakten van een bewuste politiek. Ook jammer is dat er in het boek geen afbeeldingen en kaarten zijn opgenomen. Dorpen zoals Jemappes, Ingooigem of Orsmaal-Gussenhoven weet niet iedereen liggen.

Deze minpunten wegen echter niet op tegen de verdiensten van het boek. De eerste maanden van 1914 zijn een scharniermoment in onze geschiedenis. Verleyen en De Meyer slagen erin om de tijdsgeest perfect weer te geven. Het boek is tegelijk een aanklacht tegen oorlog en geweld en zet aan tot reflectie.

Augustus 1914. België op de vlucht van Misjoe Verleyen en Marc De Meyer is uitgegeven bij Manteau.

Over de recensent

Brecht Demasure werkt bij het Centrum voor Agrarische Geschiedenis. Daar coördineerde hij o.m. het project ‘Landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog’. Hij is ook auteur van Boeren. Boter en bezetters. Onderzoekgids landbouw, voeding en Eerste Wereldoorlog.