In de loop van 2011 werd een aanzet gegeven tot een fusie van het Vrijzinnig Studie-, Archief- en Documentatiecentrum 'Karel Cuypers' en het Universiteitsarchief van de Vrije Universiteit Brussel. Dit resulteerde in 2013 in een nieuwe erfgoedinstelling, het Centrum voor Academische en Vrijzinnige Archieven. Ter ondersteuning van de synergie van deze beweging diende VSAD/Universiteitsarchief in 2012 een ontwikkelingsgericht cultureel-erfgoedproject in bij het agentschap Kunsten en Erfgoed. Deze aanvraag werd door de bevoegde commissie goedgekeurd. VSAD/Universiteitsarchief beoogt in een projectperiode van 3 jaar het vrijzinnig-humanistische erfgoed in Vlaanderen en Brussel in kaart te brengen. Het eerste en goedgekeurde projectjaar ging in op 1 juni 2013.

Het project wil enerzijds het verdwijnend immaterieel erfgoed van de vrije gedachte in Vlaanderen en Brussel vrijwaren. Anderzijds wil het de erfgoedgemeenschap (zowel liefhebbers als professionelen) stimuleren en enthousiast maken over de mogelijkheden met vrijzinnig erfgoed, zowel voor publieksgerichte activiteiten als voor onderzoek. 

Als eerste indirecte doelstelling is het project een middel om CAVA als culturele archiefinstelling verder uit te bouwen. Ze wil optreden als belangenbehartiger voor het vrijzinnig cultureel erfgoed en wil een kenniscentrum worden voor de geschiedenis van de vrijzinnige gemeenschap in Vlaanderen. De tweede indirecte doelstelling van het project is een versterking van een evenwichtige Vlaamse erfgoedsector. 

De directe doelstelling van het project bestaat uit het activeren van de vrijzinnige erfgoedgemeenschap door middel van een cultureel erfgoedforum. Hieraan worden een eerste valoriseringstraject en een onderzoeksbevorderend project gekoppeld.

VSAD beschouwt een vrijzinnig cultureel erfgoedforum als een forum waar de gebruikers van en geïnteresseerden in vrijzinnig erfgoed het erfgoed kunnen beleven, dwz de aandacht kunnen vestigen op het erfgoed, erover kunnen leren, hun interesse ervoor kunnen uiten, het kunnen gebruiken en het kunnen onderzoeken. De erfgoedgemeenschap staat dus centraal.

Projectfase 1. Om het cultureel erfgoedforum tot stand te laten komen organiseren we een eerste valoriseringstraject. In de vrijzinnige gemeenschap leven heel wat erfgoedverhalen, getuigenissen, liedteksten, gedichten en satires. Sommige zijn ooit in tamelijk onbekende tijdschriften verschenen en vergeten. Andere zitten in het geheugen bij individuen en zijn nooit geregistreerd.

Al deze persoonlijke herinneringen vormen kleine onderdeeltjes van het collectief geheugen van de vrijzinnigheid. Hoe ervoeren mensen persoonlijk het debat rond abortus, vrouwenrechten, euthanasie en internationale conflicten? Welke herinneringen heeft hij of zij aan zijn of haar lentefeest? Waren de evidenties van vandaag, zoals het kiezen van een school voor de kinderen zonder morele druk van buitenaf, vroeger strijdpunten of ‘faits divers’? Welke invulling gaf en geeft het individu aan vrijzinnigheid en in welke mate is dit in de loop der jaren veranderd? Welke ervaringen hadden niet-vrijzinnigen met vrijzinnigheid of vrijzinnigen?

Velen zullen in deze verhalen aanknopingspunten vinden voor hun eigen geschiedenis. De uitwisseling van dit soort verhalen houdt het verleden levendig, slaat bruggen naar het heden, en legt de l

Tijdens deze eerste fase van het project staat de vernieuwing van de – die momenteel zeer statisch is – tot een portaalsite op het programma. Dit is een conditio sine qua non voor het cultureel erfgoedforum. De vernieuwde website biedt het overzicht van de verhalen en getuigenissen (en de uitgeschreven verhalen zelf), maar zet ook aan tot interactie. De gebruikers krijgen de mogelijkheid om commentaar te leveren en te delen. Het portaal wordt geconstrueerd met het oog op de toekomst: downloaden van documenten, beluisteren van audiofragementen en streaming bekijken van oude opnames – bijvoorbeeld historische reportages van Lichtpunt en reportages van publieke manifestaties zoals de jaarlijkse Verhaegenstoet – mogen geen problemen opleveren. 

Projectfase 2. Het tweede luik van het project bestaat erin om de bronnen van de vrijzinnige erfgoedgemeenschap in kaart te brengen aan de hand van een archiefgids en het uitwerken van een onderzoeksagenda.

Een archiefgids is een hulpmiddel voor archiefgebruikers dat aangeeft welke archieven en bronnen bruikbaar zijn voor een bepaald type onderzoek. Waar een archievenoverzicht zoals Archiefbank vooral zegt waar een bepaald archief zich bevindt, leidt een archiefgids de lezer thematisch -uitgaande van zijn/haar onderzoek- naar de bronnen toe. Een archiefgids geeft daardoor veel diepgaandere contextuele informatie. De nadruk ligt op de gebruiksmogelijkheden van archieven en bronnen. De archiefgids biedt een vlot leesbaar overzicht van onderzoeksthema’s. We nemen er ook  suggesties voor publieksgerichte activiteiten (die uit het vrijzinnig-humanistisch erfgoed kunnen voortvloeien) in op. 

Ten eerste biedt ze een geannoteerd bibliografisch overzicht. Ten tweede helpt de gids om het documentair erfgoed van de vrijzinnige gemeenschap in kaart te brengen. Op dit moment is dit erfgoed nog zeer verspreid en onbekend. Een opzoeking in Archiefbank op termen als vrijzinnigheid en humanisme levert weinig resultaten op, tenzij de gegevens van de gekende landelijke culturele archiefinstellingen. Omdat de vrijzinnige erfgoedhouders zichzelf niet tot de erfgoedsector rekenen, hebben ze hun erfgoed niet laten registreren in Archiefbank. De gids wil juist over de bronnen van deze instanties (en aanverwante zoals koepels van vrijmetselaarsloges, niet-partijgebonden cultuurorganisaties en instanties die zich focussen op socio-cultureel vormingswerk) uitgebreid informeren. Ten derde is de gids opgebouwd rond grote thema’s uit de vrijzinnigheid en hun bronnen. Daarvoor is verdere duiding over functies, bevoegdheden en procedures van allerlei personen en instellingen (om te weten wie zich bezig hield met deze grote thema’s) en hun documentaire neerslag nodig. Ten vierde zal de gids fungeren als toolkit of leermodule voor iedereen die aan onderzoek wil doen naar de geschiedenis van de vrije gedachte als immaterieel erfgoed en het erfgoed zelf. De onderzoeksagenda tot slot geeft de prioriteiten van het onderzoek.