Depotkerken in Vlaanderen?

Het religieus erfgoedlandschap is volop in beweging. Uit de kerkenbeleidsplannen valt op te maken dat circa 1/3 van de bijna 1.800 parochiekerken in Vlaanderen een nevenbestemming in ruimte of herbestemming krijgt in de nabije toekomst (= publiek religieus erfgoed). Vlaanderen telt op dit moment circa 6.000 religieuzen, maar dit aantal neemt met ongeveer 500 per jaar af. Ook van de nu 770 kloosters en abdijen zal dus op korte termijn een groot deel herbestemd worden (= privaat religieus erfgoed).

Wat dan met het roerend religieus erfgoed uit de Vlaamse kerken, kloosters en abdijen? Hoe geven we een duurzame toekomst aan alle schilderijen, beelden en andere erfgoedobjecten uit deze gebouwen? Het Stappenplan Religieus Erfgoed geeft aan hoe inventarisatie, waardering en selectie hierin cruciaal zijn. PARCUM, de erfgoedcellen en andere partners sensibiliseren en ondersteunen lokale kerk- en gemeentebesturen en religieuze gemeenschappen om collecties van te herbestemmen kerken en kloosters op die manier veilig te stellen. Wat in situ kan blijven, blijft in situ; liturgische voorwerpen kunnen naar de moederkerk of andere kerken (eventueel via het Vraag & Aanbod-platform van PARCUM); sommige objecten kunnen naar musea en objecten met een geringe erfgoed- en lokale waarde kunnen worden afgestoten.

Maar waar zal het leeuwendeel van het religieus erfgoed in Vlaanderen in de toekomst bewaard worden? Niet alleen de Vlaamse overheid, maar ook vele lokale besturen stellen zich hier vragen over. Kansen tot permanente deponering van religieus erfgoed in erkende depots zijn immers beperkt: regionale onroerenderfgoeddepots focussen meestal op archeologische collecties of op cultuurgoederen. Gemengde depots voor roerend en onroerend erfgoed zijn eerder uitzonderingen. Depots van musea nemen slechts objecten op die duidelijk passen binnen hun collectieprofiel. Een logische reflex van lokale gemeente- en kerkbesturen is dan ook om zelf initiatief te willen nemen: in verschillende kerkenbeleidsplannen lezen we de idee om per gemeente één kerk te voorzien als ‘depot’ voor het roerend religieus erfgoed van de te herbestemmen kerken van de gemeente. Maar is dit wel wenselijk en realistisch?

Dit project zocht antwoorden op de vragen:

  • Welke zijn de mogelijkheden voor het inrichten van religieus erfgoeddepots in Vlaamse parochiekerken?
  • Welke voorwaarden zijn eraan verbonden om tot een verantwoord eindresultaat te komen?
  • Hoe past deze vraag in het ruimere depotlandschap en het beleid rond religieus erfgoed en erfgoeddepots in Vlaanderen?
Projectresultaten

Het samenbrengen van inzichten uit de vijf pilootcases, de gesprekken met de stuurgroep en andere experts en allerhande beleids- en wetenschappelijke informatie maakte het mogelijk om een handelingskader uit te werken. Dit instrument tracht enerzijds een antwoord te bieden op de concrete ambities, kansen en noden die de praktijk stelt. Anderzijds werd ervoor gezorgd dat het sterk verweven is met reeds bestaande instrumenten, methodieken en visie op de bewaring van en omgang met (religieus) erfgoed. Waar mogelijk wordt dan ook doorverwezen naar partners, beleids- en praktische instrumenten.    

Als eerste onderdeel van het handelingskader werpt een stroomschema licht op de verschillende vormen die een erfgoeddepot in een kerkgebouw kan aannemen. Met andere woorden: het zet de mogelijkheden (hoewel niet sluitend) op een rijtje.

Het stappenplan en de basisaanbevelingen rond klimaatbeheer en depotinrichting (onderdelen 2 en 3) bieden de gebruiker een houvast bij het uitstippelen van een concreet depotprofiel op maat van de voorliggende situatie. Ze vormen een uitnodiging om op een duurzame, betekenisvolle manier in te zetten op de toekomst van het religieus erfgoed.

Hoewel niet afdwingbaar en te evalueren van case tot case, kunnen er een aantal basisprincipes gedistilleerd worden:

  1. Neem ook het toekomstig gebruik van de andere parochiekerken binnen de gemeente in acht en tracht toe te werken naar een totaaloplossing.
  2. Leg de functie ‘erfgoeddepot’ niet op aan het kerkgebouw, maar evalueer of het gebouw zich hiertoe verleent.
  3. Ga bedachtzaam om met de erfgoedcollectie en zet een toekomstgerichte visie uit rond de bewaring en het gebruik ervan. Evalueer welke opties er zijn en waarnaar de voorkeur uitgaat.
  4. Breng potentiële partnerschappen in kaart, die zowel de uitbouw als het beheer en de werking kunnen faciliteren en/of aanvullen.
  5. Laat je begeleiden door professionele erfgoedactoren en, indien nodig, technische experts.
  6. Neem je tijd.    

Het handelingskader voorziet daarnaast ook enkele praktische overzichten. Een oplijsting van de mogelijke subsidiekanalen zorgt voor helderheid wat de verschillende uitgavenposten betreft en maakt waar nodig onderscheid tussen de opties voor beschermde of niet-beschermde kerkgebouwen. Tot slot werd een overzicht voorzien van de vele (erfgoed-)partners en hun respectievelijke rol of potentiële bijdrage bij de bewaring van (religieus) erfgoed in een parochiekerk.

Het handelingskader zet erfgoedgemeenschappen, gemeentebesturen en regionale dienstverleners op weg bij de uitwerking van een depotplan op maat van de lokale en/of bovenlokale noden en kansen. Het is een faciliterend instrument dat handvatten meegeeft over de te zetten stappen, volgtijdelijkheid, mogelijke partners, financiering … en ten slotte ook inspiratie kan bieden. Het instrument zorgt voor afstemming tussen beleid, richtlijnen voor goed behoud en beheer en praktische haalbaarheid voor de directe betrokkenen.

Als tweede luik van het project biedt het onderzoeksrapport een blik op de inbedding van het concept ‘depotkerk’ in het Vlaams depot- en religieus erfgoedlandschap. Reflectie over dit concept raakt automatisch aan de problematiek van de bewaring van religieus erfgoed. Resultaten van bevragingen, overleg en praktische aftoetsing worden gedeeld met de sector, zodoende een stand van zaken en overzicht te bekomen van de uitdagingen en kansen omtrent dit thema. Dit document kan dan ook als aanzet beschouwd worden voor verder onderzoek en afstemming.    

Het rapport wordt samen met het handelingskader ter beschikking gesteld op www.parcum.be/nl/projecten/depotkerken-in-vlaanderen.

Leden stuurgroep
  • Agentschap Onroerend Erfgoed
  • FARO
  • Monumentenwacht Vlaanderen
  • Provincie Antwerpen
  • Provincie Oost-Vlaanderen en het Provinciaal Erfgoedcentrum Ename
  • Provincie Vlaams-Brabant en het Onroerend Erfgoeddepot Vlaams-Brabant
  • Netwerk Onroerend Erfgoed
  • Onroerend Erfgoeddepot Waasland / IOED Erfpunt
  • Bisdom Hasselt met mandaat van de Bisschoppenconferentie
  • PARCUM

Praktische info

Looptijd van
Looptijd tot
Organisatienaam
PARCUM vzw
Contactpersoon
Ellen Descamps
Adres
Abdij van Park 7
3001 Leuven
Telefoon
016 40 60 73
Financieringsbron(nen)
  • Departement Cultuur, Jeugd en Media, subsidie 'Cultureel-erfgoedprojecten op landelijk en internationaal niveau'
  • PARCUM vzw

Andere projecten

Lovaniensia is een gezamenlijk project van de bibliotheken van de KU Leuven en de UCLouvain ...

The Maarten Van Severen Foundation is een vzw opgericht in het voorjaar van 2008 door ...
Het project verkent raakvlakken tussen collecties van Musea Brugge, het Stadsarchief Brugge en de Openbare ...