Welke linken bestaan er tussen de sector van de gehandicaptenzorg en de cultureel-erfgoedsector? Op welke vlakken is er samenwerking mogelijk en wat kan daar de meerwaarde van zijn? We gingen in gesprek met Mario Vanhaeren, Algemeen directeur van Oostrem vzw, een voorziening die ondersteuning biedt aan volwassenen met een verstandelijke, motorische of een meervoudige beperking. We ontdekten de volgende linken tussen beide werkgebieden:
 

Weinig mensen zijn zich ervan bewust, maar de gehandicaptenzorg is een relatief recente sector. Voorheen bleven mensen met beperkingen vaak thuis wonen, of ze belandden in de psychiatrie, waar ze absoluut niet thuis hoorden. Pas vanaf het einde van de jaren zestig ontstonden er gespecialiseerde instellingen en veranderde de beeldvorming van mensen met een handicap aanzienlijk. Professor Van Walleghem van de KULeuven was daarin een echte trendsetter die veel gezond verstand in de sector binnenbracht. Sindsdien trekt de sector de kaart van de integratie en de normalisatie van mensen met een beperking.

Mario: “Mijn collega’s directeurs en ik behoren nog tot de pioniers van onze sector: we hebben de voorbije dertig jaar heel wat op poten gezet. Ik merk dat we nu de nood voelen om onze ervaringen te borgen en onze ideeën te verankeren voor we op pensioen gaan. In het licht van de recente vermarkting van onze sector is het bijzonder relevant om te beseffen waar we vandaan komen en welke weg we hebben afgelegd.”
 

Jaarlijkse feesten als Kerstmis, Pasen en Sinterklaas worden ook in de voorzieningen gevierd. En er zijn de eigen tradities. Mario: “In Oostrem start de zomervakantie met onze jaarlijkse zomer-BBQ, de herfst begint pas als ons Mosselfeest achter de rug is. De traditionele uitstap naar zee is ook iets waar de gasten echt naar uitkijken. De medewerkers steken heel wat tijd in de “inkleuring” van de leefruimte en het visualiseren van de periode van het jaar, en dat heeft zeker een erfgoedaspect.”
 

Oostrem hecht ook veel belang aan afscheidsrituelen bij een overlijden. Mario: “Vroeger werd vaak gedacht van: we vertellen het niet, die mensen kunnen dat niet aan. Dan was vader dus ‘op reis’. Maar ik vind dat we onze mensen als volwassenen moeten behandelen en dat ze het recht hebben om het te weten en afscheid te nemen. Daarom ondertekenen ze bij aankomst ook een clausule waarin staat dat ze aan alle rituelen zullen deelnemen. Als er bij ons in de voorziening iemand overlijdt, nemen we ook de tijd om afscheid te nemen. Wie wil gaan groeten kan dat en soms organiseren we ook een begrafenisritueel. Daar zijn onze bewoners trouwens ook echt mee bezig: ze hebben vaak al nagedacht over hoe hun begrafenis eruit moet zien. We organiseren altijd een koffietafel voor de bewoners en we geven het bidprentje een bijzondere plaats. We besteden dus heel veel zorg aan het afscheid, al merken we ook dat de rouw soms pas maanden later echt doordringt. Op dat moment maken we daar dan opnieuw tijd en ruimte voor. ”
 

Mensen met een functiebeperking hebben net zo goed als iedereen een verleden. In Oostrem is afgesproken dat elke bewoner een eigen fotoboek zou moeten hebben met foto’s uit het verleden. De medewerkers brengen ook steeds in kaart welke mensen belangrijk waren of zijn in het leven van de gasten. Vaak brengen zij ook persoonlijke spullen mee die verwijzen naar hun persoonlijke geschiedenis. Dat kan gaan van een knuffelbeer, tot fotokaders of hele tienerkamers. Mario: “Ik denk dat er veel mogelijkheden zijn om met de bewoners aan de slag te gaan over hun levensverhaal. Zeker voor hun welbevinden is daar veel voor te zeggen, ook als het verhaal eigenlijk niet klopt. Zo hebben we een bewoner die graag over zijn broer vertelt, terwijl dat eigenlijk zijn neef is. Naast het verbale is het visuele misschien nog wel belangrijker. Wat heel fijn zou zijn is om met de mensen terug te gaan naar hun vroegere huis of school. Daar kunnen ze echt van genieten, denk ik. Wat ook leuk zou kunnen zijn is een ontmoetingsmoment rond eetculturen of kinderspelletjes. Een initiatief als museum voor één dag is zeker ook mogelijk.” 
 

Mensen die in een zorginstelling wonen, komen vaak terecht in een omgeving die ze helemaal niet kennen en waar ze geen linken mee hebben. Ze zijn vaak nieuwsgierig naar hun nieuwe thuis. Mario: “Een rondleiding of ontmoeting met een heemkundige kring zullen ze zeker interessant vinden! Wat is er allemaal gebeurd in de omgeving en wat is er te zien?”
 

De bewoners van Oostrem gaan vaak op uitstap. Vooral naar dingen die hen een bepaalde sensatie meegeven, met als hoogtepunt een ritje in een Ferrari! Maar ook een bezoek aan een erfgoedorganisatie behoort tot de mogelijkheden. In een aantal gevallen gaat de belangstelling ook dieper. Mario: “Eén van onze gasten is bijvoorbeeld mede-gids in het huis van pater Damiaan in Tremelo, waar hij oorspronkelijk vandaan komt. Als ze daar personen met een beperking ontvangen, schakelen ze hem graag in. Een andere bewoner heeft een niet aangeboren hersenletsel en was voordien tekenaar. Ik ben samen met hem eens naar M geweest en hij wees me op dingen die ik zelf nooit zou hebben opgemerkt. Het was ontroerend om te zien hoezeer de kunst hem boeide!”
 

Maar het hoeft niet altijd om een uitstap te gaan, want het kan ook boeiend zijn om erfgoedverhalen binnen te brengen in de zorginstelling. Mario: “Wij experimenteren de laatste tijd met sensory storytelling, dat wil zeggen dat we bij het vertellen van verhalen alle zintuigen betrekken. Als je dus wil aangeven dat de Middeleeuwen stonken, laat het dan stinken. Of zorg ervoor dat mensen zaken kunnen voelen. En hou er bij het uitkiezen van verhalen rekening mee dat de heldhaftige dingen des levens op veel enthousiasme kunnen rekenen bij onze bewoners!”
 

Heeft Mario tot slot nog een gouden tip? Jawel: “Ga het niet te ver zoeken! Hou het basaal, met duidelijke linken naar het dagelijks leven. En visualiseer!”

Foto: © Oostrem