De restauratie van Hans Memlings meesterwerk, Christus met zingende en musicerende engelen, is na zestien jaar afgerond, zo meldt het KMSKA. Een bruine korst vuil kon enkel met een scalpel en microscoop verwijderd worden. Maar het resultaat was absoluut het wachten waard: de oorspronkelijke kleuren en prachtige motieven zoals Memling ze ooit bedoeld heeft zijn eindelijk terug aan de oppervlakte.

Kunstenaar Hans Memling (1430-1440 – 1494) werd in Duitsland geboren maar werkte voornamelijk in Brugge. Zijn stijl en schildertechniek sluiten nauw aan bij die van de Vlaamse Primitieven. Christus met zingende en musicerende engelen wordt toegeschreven aan Memling en bestaat uit drie monumentale paneelschilderijen. Het werk is slechts een onderdeel van wat ooit een reusachtig altaarstuk moet geweest zijn. Het werk werd aan het einde van de 15e eeuw vervaardigd in opdracht van de kloosterkerk Santa Maria la Real in het Spaanse Nájera en is een van de belangrijkste opdrachten die Memling ooit heeft gekregen. Gelet op de omvang van het stuk, werkte Memling vrijwel zeker met assistenten. De drie panelen maakten waarschijnlijk deel uit van het bovenste register, met daaronder een levensgrote Hemelvaart van Maria, geflankeerd door heiligen, apostelen en martelaren met onderaan een monumentaal retabel met predella of versierde basis en twee reliekschrijnen. Deze stukken zijn waarschijnlijk verloren gegaan. Uiteindelijk werden de paneelschilderijen in 1895 aangekocht door het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen. Sedert 2009 staan de werken op de Topstukkenlijst. In die lijst wordt ook vermeld dat de panelen een waardevol document zijn voor de muziekwetenschappen vanwege de verschillende afgebeelde instrumenten en de informatie die daaruit kan afgeleid worden over de wijze waarop de instrumenten werden bespeeld.

De restauratie

De drie paneelschilderijen waren zestien jaar terug dringend toe aan restauratie. De verflaag was op verschillende plaatsen aan het bladderen en dreigde los te komen van de houten drager met materiaalverlies als gevolg. De geblokkeerde parketten aan de achterzijde van de panelen zorgden voor een beperking van de bewegingsvrijheid van de panelen waardoor onnodige spanningen werden veroorzaakt en schade kon ontstaan. Door de dikke korst vuil was de leesbaarheid van het schilderij ondermaats en verbleekte de uitstraling die de paneelschilderijen zouden moeten hebben.

In 2001 startte Lizet Klaassen samen met enkele collega’s de restauratie. In de loop van die zestien jaar is er veel veranderd. Bovendien dunde het team uit en sloot het museumgebouw voor restauratie. Daardoor verhuisde het restauratieatelier samen met de collectie schilderijen, beelden en werken op papier naar een extern depot. Ondertussen werkten de restauratoren ook aan andere restauratieprojecten. Maar ook de omvang van de drie paneelschilderijen, de sterke vervuiling en de complexiteit van de behandeling maakten van dit restauratieproject een werk van zo’n lange duur.

Het restauratieproject werd uitgevoerd in zeven stappen:

• Met behulp van diverse onderzoekstechnieken verzamelde het team in een vooronderzoek informatie over de conditie en de schildertechniek van de kunstwerken. In juli 2001 werd het behandelingsvoorstel besproken, samen met een internationale multidisciplinaire begeleidingscommissie.
• Om verdere schade te voorkomen en materiaalverlies tegen te gaan, werd de verflaag gefixeerd.
• Het geblokkeerde lattensysteem aan de achterzijde van de panelen werd structureel behandeld om de spanningen die erdoor werden veroorzaakt, op te heffen.
• Oppervlaktevuil, vergeelde vernislagen, verkleuringen, breed uitgevoerde retouches en calciumoxalaatkorsten werden verwijderd en de panelen werden uitvoerig gereinigd. Die reiniging werd ondersteund door verder onderzoek naar de vuillagen door de Universiteit Antwerpen, MOLAB en de National Gallery London.
• Lacunes werden gevuld, en er volgde een eerste basisretouche met aquarel.
• Na het aanbrengen van een eerste, dunne vernislaag volgde de afwerking van de retouches met een slotlaag.
• In februari 2017 werd uiteindelijk het slotvernis aangebracht.

Tot slot wordt er nog gekeken welke lijst de panelen krijgen. Hiervoor zijn inmiddels proefstukken gemaakt. Geen eenvoudige klus, want de lijst bepaalt mee hoe het veelluik zal ‘gelezen’ worden.

Op de website Arttribute kunt u het filmpje ‘De memling restauratie, een marathon’ over de restauratie van Christus met zingende en musicerende engelen bekijken.

In 2019 opent het nieuwe museumgebouw van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen zijn deuren en zal u o.a. dit meesterwerk van Hans Memling terug kunnen bewonderen. Hiervoor is het nog even wachten, maar wie nieuwsgierig is, kan via de museumblog de verbouwingen en het nieuwe verhaal van het museum op de voet volgen. 

Afbeelding: Memling, Christus omringd door zingende engelen (inv 778) tijdens vernisafname (detail), Lukas art in Flanders, Rik Klein Gotink