Vraagt u zich af waarom welzijnsactiviteiten met cultureel erfgoed zich vooral moeten richten naar mensen in armoede, werklozen, mensen met een slecht onderwijsniveau of mensen die sociaal geïsoleerd zijn? Lees dan zeker het hoofdstuk over de sociale determinanten van gezondheid in het WHO-rapport over wetenschappelijk bewijs voor culturele interventies. U krijgt er een overzicht van de positieve effecten die alle vormen van culturele betrokkenheid hebben op de sociale cohesie en het wegwerken van sociale ongelijkheden.

Gezondheidsongelijkheid

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) lanceerde jaren geleden het concept sociale gradiënt of gezondsheidsongelijkheid om aan te geven dat mensen die lager op de sociale ladder staan op vlak van gezondheid slechter af zijn dan mensen met een hogere sociale positie. Of zoals de WHO het omschrijft: "Social inequalities kill". 

De factoren die de gezondheidsongelijkheid bepalen zijn wat men noemt de ‘sociale determinanten van gezondheid’. Dat zijn de omstandigheden waarin mensen worden geboren, opgroeien, leven, werken en ouder worden en de systemen die worden opgezet om met ziekte om te gaan. Deze omstandigheden worden op hun beurt gevormd door een breder geheel van krachten: economie, sociaal beleid en politiek. Een belangrijke factor bij het in stand houden van die ongelijkheid is macht, ongeacht of het dan gaat over de macht van bepaalde maatschappelijke klassen of over de macht die meekomt met geslacht, ras of instellingen.

De sociale determinanten van geestelijke gezondheid

Door het stijgend aantal mensen met psyschische problemen is er tegenwoordig meer aandacht voor de sociale determinanten van geestelijke gezondheid. Er wordt onderzocht hoe de maatschappij mensen geestelijk onwel maakt en wat er aan kan worden gedaan.

Het is geen verrassing dat mensen met een arme en achtergestelde achtergrond onevenredig veel te maken krijgen met veel voorkomende psychische stoornissen, zoals depressie of angsten. Vaak zijn die het gevolg van een opeenstapeling van stressvolle ervaringen sinds de geboorte. Het is daarom dat onderzoekers het enorme belang van preventie door interventies tijdens de vroegste kinderjaren benadrukken. Zo draagt bv. het verbeteren van de geletterdheid van kinderen in armoede bij aan het verbeteren van hun schoolprestaties en bijgevolg hun geestelijke gezondheid op latere leeftijd.

Erfgoedsector kan een rol spelen

Er bestaan al een aantal zeer waardevolle initiatieven, opgezet door cultureel-erfgoedinstellingen voor psychisch kwetsbare mensen. De piloottrajecten in het kader van het FARO-programma Cultureel erfgoed, gezondheid en welzijn zijn daar het bewijs van. Deze welzijnsactiviteiten met cultureel erfgoed hebben een herstelgericht karakter. Het gaat bijvoorbeeld over mensen die, geïnspireerd door of met cultureel erfgoed, verhalen maken die hen helpen om te gaan met hun problemen. Of activiteiten die gemeenschappen in een buurt samenbrengen om zo de sociale cohesie en het gemeenschapswelzijn te bevorderen. Dit is allemaal zeer nuttig en nodig. Meer zelfs, er is een groeiende berg aan bewijs dat aantoont dat het ook werkt.

Maar naast al die leuke voorbeelden moeten we, wanneer we nadenken over de link tussen erfgoed en geestelijke gezondheid, ook kritsch durven kijken naar de sociale grondoorzaken van geestesziekten. Armoede, werkloosheid, sociale isolatie, racisme, geweld en ongunstige ervaringen uit de kindertijd dragen allemaal bij aan een slechte geestelijke gezondheid. Het zijn anderzijds thema’s die zelden naar boven komen bij het gros van de sociale milieus die onze erfgoedinstellingen bezoeken of deelnemen aan welzijnsactiviteiten. Dat heeft in grote mate te maken met de aard van de welzijnsactiviteiten en het ontbreken van duurzame netwerken in kansarme gemeenschappen.

Het is een zeer punt maar ons aanbod bereikt over het algemeen nooit de mensen die er het meeste baat bij zouden hebben. Hiervoor moet onze sector meer inzetten op het uitbouwen van outreachende werkingen in plaats van te focussen op een receptief aanbod. En daarbij is een langetermijninvestering in het opbouwen van vertrouwensrelaties met gemeenschappen een absolute voorwaarde. Een ‘way in’ is het betrekken van gemeenschappen met lokaal erfgoed en ‘slow crafts’. Daardoor worden mensen bereikt die zich minder goed kunnen uiten in de traditionele groepsactiviteiten met cultureel erfgoed.

Op zoek naar inspiratie? Werp dan eens een blik op deze inspirerende voorbeelden in Anderlecht en Noord-Engeland.

Foto: De sociale oorzaken van geestelijke gezondheid zijn complex en diepgeworteld. Foto door Jan Kameníček via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0