In haar bekroonde essaybundel ‘Stil de tijd’ (2009) nodigt de Nederlandse filosofe Joke Hermsen de lezer uit om zijn of haar kijk op tijd te herdenken. Misschien een teken des tijds: het werk is inmiddels al aan de twintigste druk toe. Haar pleidooi om rust en onthaasting een plaats te geven in onze jachtige samenleving vindt dus een gewillig oor. Hermsen stelt onomwonden dat de kloktijd met ons aan de haal is gegaan. Kloktijd, what’s in a name?

1 mei 1892. Op die dag werd de ‘Nationale Tijd’ ingevoerd. Voortaan moest België gehoorzamen aan de wijzers van Greenwich. Wie na die dag nog met de verkeerde tijd op zak zou lopen, werd veroordeeld. Het plan was dat de stationschef van Brussel Noord de tijd van Greenwich zou doorgeven aan de rest van het land. Maar die stelde tot zijn grote verrassing vast dat het 17 minuten vroeger was dan hij altijd vermoed had. België was al die jaren zijn tijd letterlijk vooruit geweest. Kranten deden daags nadien kond van hoe die invoering was verlopen. Zo berichtte Het Laatste Nieuws: “Het uur van Greenwich is in voege. 't Was echt curieus om zien hoe menige menschen, reizigers, trambedienden... zich met dit uur misrekend hebben. De eenen kwam 17 minuten te vroeg, anderen kwam in de statie als de trein reeds 17 minuten vertrokken was. 't Was een algemeen geharrewar in ons land die morgen.”

Die operatie bleek ten langen leste wél succesvol. Al jaren had men immers geprobeerd om een uniforme, overal geldende kloktijd in te voeren. De spoorwegmaatschappijen in ons land waren daarvan de grote pleitbezorgers. Lang voor de eerste locomotief van Brussel naar Mechelen reed, waren er in elke zichzelf respecterende stad of dorp klokken. Enig probleem: geen van die klokken waren op elkaar afgestemd. Antwerpen, Brussel, Gent, Luik…  ze hadden allemaal een andere, lokale tijd. Tot grote ergernis van de (veelal liberale) politici, want het tweespan industriële ontwikkeling en winst had nood aan precisie. De liberale minister Gustave Rolin-Jaequemyns stuurde in 1881 een brief naar alle gemeenten en steden: voortaan gaf de stationsklok de tijd aan. Dat was met andere woorden het eerste initiatief voor de Gleichschaltung van de tijd. De dienstregeling van het spoor verscheen in Het Staatsblad.

Internationale Greenwichtijd

Drie jaar later werd de internationale Greenwichtijd afgesproken, onder impuls van het steeds groter wordende Britse imperium. De maatregel moest de efficiëntie van de internationale, globale handelsafspraken smeren en verder verfijnen. Los van de enorme economische impact zorgde die invoering ook mee voor een andere, grote verandering. Voortaan kon ‘arbeid’ ook gemeten worden in uniforme eenheden. Dit meetsysteem bracht, daar waar arbeiders niet betaald werden per afgewerkt ‘stuk’, een belangrijke wijziging in de tijdsbeleving met zich mee.

Hermsen: “Mensen werden voor het eerst losgekoppeld van hun eigen tijdsritme. De nieuwe internationale kloktijd werd over die lokale tijdsindelingen heen gelegd. Om zo het verbindende structureringsmechanisme van de wereld te vormen. In plaats van in harmonie te leven met de klok, werden de mens voortaan geleefd door de klok.” Niemand had dat zo goed verbeeld als Charlie Chaplin, aldus Hermesen, in de film ‘Modern Times ‘. De man met de bolhoed werd “bijna verzwolgen door steeds sneller lopende machines, zijn menselijkheid vermalen door het genadeloze regime van de klok dat de productie keer op keer opdreef”.

In haar boek wijst Hermsen er op dat een aantal filosofen het verband tussen die kloktijd en de opstart en bloei van het kapitalisme algauw hadden gelegd. De econoom Adam Smith (en tevens founding father van het kapitalisme) was ervan overtuigd dat de vrije markt enkel individuele vrijheid zou opleveren. De Duitse filosoof Martin Heidegger was daarentegen erg bezorgd over de essentie van (de impact van) techniek en hij vond dat de mens zich te weinig vragen hierover stelde. Alain Badiou, een van grootste, nog levende Franse filosofen, stelde dat de klok in functie van het kapitalistisch gedachtengoed staat. En nog een andere mening kwam van de filosoof Lars Svedsen, die benadrukte dat enkel tijd en verveling kunnen leiden tot pure creativiteit. Want, zo stelde hij, om een nieuw idee te lanceren, moet je immers ruimte maken in je hoofd.

Onderzoek op Erfgoeddag de gevolgen van de invoering van de kloktijd in jouw stad, dorp of regio. Wanneer werden de eerste publieke uurwerken geïnstalleerd? Vind je sporen van hoe mensen tegenover deze innovaties stonden?

Vraag de bezoekers van jouw activiteit zich helemaal te ontdoen van hun tijdsbesef. Zorg dat ze hun gsm en horloge achterlaten bij het binnengaan van jouw plek en gun hen de wonderlijke sensatie van het tijdloze.  Vraag hen hoe ze zelf tegenover tijd staan, en of ze zich herinneren wanneer ze voor het eerst met ‘tijd’ te maken hadden.

Leestips:
BADIOU (Alain), L’éloge de l’ amour, Paris, Flammarion, 2009, 90p.
CARR (Nicolas), Het ondiepe,  Amsterdam, Maven Publishing, 2011, 327p.
SPENGLER (Oswald), Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, Wiesbaden, Marix Verlag, 2007, 1024p.
SVEDSEN (Lars), Boek van de verveling, Utrecht, Uitgeverij Ten Have, 2003, 203p.

Bekijk hieronder de trailer van 'Modern Times' en een filmpje met Joke Hermsen.