Hoe kunnen cultureel-erfgoedorganisaties de bijdragen van vluchtelingen aan de samenleving tonen? Hoe kunnen ze bijdragen aan een accurate beeldvorming over hen? En welke middelen hebben erfgoedorganisaties in handen om vluchtelingen te begeleiden? Hoe kunnen ze helpen in de strijd tegen trauma, stress en het gevoel ontworteld te zijn?

In Groot-Brittannië is dit niet nieuw. Al meer dan tien jaar engageren erfgoedorganisaties, met musea aan kop, zich voor vluchtelingen. Een onderzoek uit 2008 van de Arts Council England, de Barings Foundation en de Paul Hamlyn Foundation over cultuur en vluchtelingen schoof als voornaamste conclusie naar voren dat culturele activiteiten effectieve middelen zijn om sociale cohesie te bevorderen en een wederzijdse aanvaarding te creëren tussen bewoners uit het gastland en vluchtelingen en asielzoekers.

Naar aanleiding van dit onderzoek werd het Platforma Arts and Refugee Network opgericht, een netwerk dat vluchtelingen en niet-vluchtelingen door middel van cultuur samenbrengt. Het gaat daarbij niet over de andere, want veel mensen hebben immers erfgoed in relatie tot migratie. Het zoeken naar connecties tussen mensen is een drijfveer voor het platform. Een andere succesvolle methode in Groot-Brittannië is de Refugee Week, een van de meest toegankelijke manieren voor musea in Engeland en Wales om met vluchtelingen te werken. Ook in Schotland gaat dit niet ongemerkt voorbij, dankzij de coördinatie van de Schotse Vluchtelingenraad. Een week lang in juni, en dat ondertussen al verschillende jaren, worden verhalen, ‘gallery tours’ in verband met vluchten, en projecten in de kijker gezet. Op die manier probeert men de positieve bijdragen van vluchtelingen te belichten en negatieve percepties te doorprikken. Elk jaar gebeurt dit aan de hand van een thema: in 2012 was dat ‘Ongeziene helden’, in 2013 ‘Geschiedenis en erfgoed’, in 2014 ‘Families en jongeren’, in 2015 ‘Vier’ en in 2016 over ‘Verschillend verleden, gedeelde toekomst’. De organisatie richt zich naar een zeer breed publiek met activiteiten verspreid over het land, een tijdslijn en sociale media. Enkele voorbeelden van de laatste jaren vallen op.

Creatieve economie en vluchtelingen

‘Caught in the Crossfire’ (2013) was een project over sociale en creatieve economie in Coventry. Het Herbert Art Gallery and Museum in Coventry werkte samen met Shelanu, een vereniging die vrouwelijke vluchtelingen als ambachtswerkers verzamelt, en ondersteund wordt door Craftspace uit Birmingham. Dit kaderde in een expo over vrede, conflict en verzoening. Aan de vrouwen van Shelanu werd gevraagd om, geïnspireerd door de collectie van het museum en het archief en door hun eigen ervaringen, nieuwe handgemaakte juwelen te ontwikkelen die vervolgens via de museumshop werden verkocht. Het museum ervaarde de kijk en creatieve ontwikkeling van de vrouwen als een meerwaarde voor de collectie. Erfgoed werd door reïnterpretatie in een hedendaags product omgezet.

Ook in Cardiff werden de competenties van vluchtelingen benut in het ‘Refugee House Project' uit 2012. Het Saint Fagans National History Museum bouwde samen met vluchtelingen en asielzoekers een huis gebaseerd op de verhalen en ervaringen van asielzoekers in Wales.

Erfgoed en welzijn van vluchtelingen

Een bijzondere invalshoek neemt het Manchester Museum met ‘Telling our lives’. Samen met de School of Medicine’s Primary Care Unit van de University of Manchester richten ze zich aan de hand van objecten op het welzijn van vluchtelingen. In dezelfde lijn ligt ‘Who cares?’ van de Whitworth Art Gallery samen met talrijke partners. De nadruk ligt daar op het versterken van de sociale netwerken van vluchtelingen en op het creëren van een gemeenschapsgevoel. In Norwich engageerden cultuurorganisaties zich met ‘Their past, your future’ (2008-09) en ‘Gateway Group’ (2009-10) om nieuw aangekomen families te helpen om een nieuw leven op te bouwen in Norwich. Met ‘Intercultural Encounters’ (2011-13) verkende men recent hoe artefacten de dialoog kunnen verbeteren.

Taal versterken

In Edinburgh boden diverse musea taaloefenkansen aan, door dit in te bouwen in de bezoeken en ‘in gallery’ conversaties te organiseren voor vluchtelingen.

Collecties als interculturele bemiddelaars

Het is niet nieuw om collectiestukken in te zetten om ervaringen uit te wisselen. Zulke programma’s richten zich ook niet altijd exclusief tot vluchtelingen. Voorbeelden hiervan zijn ‘Collective Conversation’ (Manchester Museum, 2004), ‘Curious’ (Saint Mungo’s Museum of Religious life and Art, Glasgow, 2012) waarbij objecten gebruikt werden om bezoekers te laten nadenken over gelijkenissen tussen hun eigen en andere culturen. Het Tyne and Wear Museum nodigde in 2008 met ‘Culture Shock’ bezoekers uit om persoonlijk te reageren op objecten en zo culturele grenzen te overbruggen.

Praktische tips om attent te zijn voor de bagage die vluchtelingen bij hebben, zowel wat betreft taal, trauma, cultuurverschillen, kinderopvang, vervoer, vertrouwen creëren, conflictbemiddeling, enz, leest u verder na in de bronnen hier onderaan.

Net als in Vlaanderen ondervindt men ook in Groot-Brittannië een verhoogde vluchtelingenstroom, tegen een context van besparingen binnen onder andere cultuur. Niet alleen heeft dat een impact op de draagkracht van culturele organisaties. Bij vluchtelingenbewegingen gaat bovendien ook meer energie naar de opvang van vluchtelingen en niet naar outreach-projecten. Domenico Sergi, onderzoeker aan de University of East Anglia meent dat erfgoedorganisaties voor een belangrijke uitdaging staan. Het komt erop neer om als museum een rol op te nemen voor sociale verandering en binnen de eigen organisatie het belang te erkennen van outreachend werken. Succes, zegt hij, ligt in het cocreëren van initiatieven, samen met gemeenschappen. Bernadette Lynch, een opinion maker met wortels in het Britse museumveld, stelt dat musea kunnen bijdragen aan sociale veranderingen door het thema vluchtelingen op te nemen. De rol van musea is feiten te laten spreken zonder vooringenomenheid, tegen de huidige politieke context in Europa, of net emotionele en een confronterende inhoud te tonen om mensen tot actie aan te zetten.

En nu in Vlaanderen, een kwestie van actie?

Bronnen:

• Rebecca Atkinson, 'Creating Cohesion', in: Museum Practice, 13.12.203
• Rebecca Atkinson, 'Practical advice on working with refugees', in: Museum Practice, 13.12.2013
• Domenico Sergi, 'Museum and refugees: an overview of UK practices', in: Museum Practice, 13.12.2013
• Elena Montanari, 'European museums in this age of migration', in: Museum Practice, 13.12.2013
• Emma Syer and Emma Daker, 'Museums, social enterprise and newly arrived women', in: Museum Practice, 13.12.2013