Stel: een museum zoekt financiële steun voor een nieuwe opstelling, want de huidige permanente tentoonstelling is sterk verouderd. Uiteindelijk heeft zich een sponsor aangediend. Een chemisch bedrijf wil graag middelen vrijmaken. De curator twijfelt, want de milieu-impact van dat bedrijf is aanzienlijk. Maar andere sponsors zijn er niet, en zonder herinrichting moet het museum wellicht sluiten. De museummedewerkers komen er onderling niet uit en nemen daarom contact op met een ethische commissie. Dat kan namelijk zowel in het Verenigd Koninkrijk als in Nederland. In beide landen zijn dergelijke comités actief, maar ze werken wel op een andere manier.

Het Ethics Committee van de Museums Association

Dit comité is samengesteld uit een kleine groep museumdirecteurs en -adviseurs, praktijkmensen dus. Zij  ontwikkelden al in 2015 een eigen ethische code waarin niet de collecties maar de mensen centraal staan. U vindt er concrete richtlijnen onderverdeeld in drie thema's:

• De meerwaarde die musea en collecties bieden voor een breed publiek en hoe dat publiek te engageren, met respect voor verschillende perspectieven.
• De professionele omgang met de museale objecten voor huidige en toekomstige generaties.
• Individuele en institutionele integriteit. Ook achter de schermen is het belangrijk om respectvol met verschillende meningen om te gaan: een goed gedrag achter de schermen is de basis om vertrouwen in de organisatie te kunnen garanderen.

Op basis van die code ontwikkelt de Museums Association toegepaste handleidingen, die de algemene ethische principes concreet maken. Dat gebeurde bijvoorbeeld naar aanleiding van ontzamelen. 

Naast het publiceren van richtlijnen en handleidingen is het Ethics Committee ook vooral een adviesorgaan, waaraan musea vragen kunnen voorleggen. Op de website vindt u dan ook een overzicht van verschillende ethische dillemma's die al ter sprake kwamen en het advies dat het comité heeft verleend.

De casus: een chemisch bedrijf als sponsor?

Bovenstaande vraag is een van de geanonimiseerde casussen op de website van het Ethics Committee. In haar advies verwijst de commissie in de eerste plaats naar artikels uit de ethische code die verband houden met deze vraag. Zo is het bij alle sponsordeals belangrijk om na te gaan of de waarden van de sponsor stroken met de waarden van het museum. Vervolgens reikt het comité vragen aan die het museum verder kan onderzoeken:

• Wat zijn de concrete waarden van dat bedrijf? En liggen deze in lijn met de missie en visie van het museum?
• Hoe ligt dit bedrijf globaal in de markt: zijn er al schadeclaims ingediend? En waarover gaan die dan? Is er een inhoudelijke link met het museum?
• Hoe groot kan de reputatieschade zijn als men met dit bedrijf samenwerkt? Hoe denken de betrokken erfgoedgemeenschappen over dit bedrijf? Als de imagoschade zeer groot is, dan weegt een nieuwe inrichting daar wellicht niet tegenop?
• Heeft het museum zelf een algemene policy ontwikkeld, en bijvoorbeeld een zwarte lijst opgemaakt? En als dat niet zo is: is het zinvol om daarin te investeren en door te praten waar de grenzen precies liggen? En, aan de positieve kant, wat de criteria voor samenwerking zijn?

U ziet: het advies van dit comité is geen absoluut ja of nee, maar wel een aanzet tot een verder gesprek. Het opzet is dan ook vooral om te sensibiliseren of, zoals omschreven op hun website: 

• Museummedewerkers sensibiliseren zodat ze verantwoordelijkheid opnemen om ethisch gedrag te stellen en te promoten.
• Ethiek in het kader van erfgoedwerk zien als een positieve kracht en een bron van innovatie: het brengt verandering en verbeteringen voort.
• Ervoor zorgen dat museummedewerkers het bespreken van ethische kwesties als een voorwaarde zien van kwalitatief werk, dat ook een rol speelt in planning en besluitvorming.

Benieuwd of dat in Nederland anders is.

De Ethische Codecommissie in Nederland

Net als in het Verenigd Koninkrijk bestaat deze commissie uit een aantal museumdirecteurs. Zij worden echter aangevuld met externe perspectieven: twee juristen en een postdoctoraal onderzoeker van de universiteit van Leiden. De commissie geeft net als in de UK advies op vraag van de musea, en brengt ook uit eigen initiatief adviezen uit. Vaak leiden deze adviezen tot aanpassingen en uitbreidingen van de code. Alle adviezen zijn opgenomen op de website, waar u ook de ethische code en het reglement van de commissie terugvindt.

Een casus over uitlenen van objecten aan sponsoren

Ook in Nederland werd er een vraag  aangaande sponsoring ingediend. In tegenstelling tot de casus uit de UK, die geanonimiseerd was, wordt de betrokken instelling dit keer wel met naam en toenaam vermeld. De vraag (uit 2015) was hier of het museum er goed aan heeft gedaan om onderdelen van de collectie uit te lenen aan sponsoren: is er sprake van belangenvermenging?

In haar advies verwijst de Ethische Codecommissie net als in de UK naar artikels uit de ethische code. Het uitlenen van objecten aan sponsoren mag niet gezien worden als een tegenprestatie. Voor zo'n bruikleen dient men dan ook helder de wederzijdse rechten en plichten te omschrijven, zodat een schijn van belangenvermenging kan worden voorkomen. 

Zoals u merkt uit bovenstaande beschrijving is dit advies minder sensibiliserend en meer juridisch/oordelend geschreven. De Nederlandse Ethische Codecommissie stelt vooral zakelijk vast of een bepaalde actie in strijd is met de code of niet. Uit de formulering van de adviezen blijkt bovendien dat de commissie zelf verder onderzoek doet naar documentatie in de musea, iets wat men in de UK niet doet.

Conclusie

Uit bovenstaande korte vergelijking tussen de situatie in Nederland en het Verenigd Koninkrijk blijkt dat beide comités op een andere manier te werk gaan. Waar men in de UK eerder sensibiliserend werkt, en de anonimiteit van de betrokkenen garandeert, velt de Nederlandse commissie een oordeel, dat men bovendien publiek maakt.

Dit is het vierde blogbericht in een reeks over het stellen van ethische vragen in de cultureel-erfgoedsector. FARO onderzoekt vanaf dit najaar hoe ethische besluitvorming en moreel beraad vorm kunnen krijgen in erfgoedorganisaties.

Lees ook:

• Mogen er drones vliegen boven de molens van Kinderdijk? Tijd voor een moreel beraad
• Moet de schedel van Villella teruggegeven worden? Een ethische casus uit Turijn
• Hoe kunnen we ethisch ontwerpen?
• Kunnen we ethische verbeelding bij bezoekers stimuleren? Een voorbeeld uit Melbourne
• Ethische uitdagingen bij hedendaags verzamelen: een toolbox
• Heeft de erfgoedsector nood aan ethische gespreksleiders? Denk met ons mee!

Foto: Visual Stories || Micheile via Unsplash