Op 14 februari, de naamdag van de H. Valentijn, is het moeilijk om naast de commerciële invulling van de ‘dag der geliefden’ te kijken. Hoe dan ook, op Valentijsdag pakt het Nationaal Museum van de Speelkaart in Turnhout uit met twee nieuwe museumzalen: ‘Harten 5’ en de ‘Zaal van de Toekomst’.

‘Harten’ verwijst, hoe kan het ook anders, naar de liefde voor de speelkaart, het cijfer ‘5’ naar de vijf thema’s die gebruikt worden om de geschiedenis van de speelkaart aan op te hangen. Die start in Europa aan het einde van de 14e eeuw.

Het eerste thema, ‘Het prentenboek van de duivel’, gaat dieper in op de onaangename neveneffecten van het kaartspel: ruzies, geweld, oplichting, godslastering. Kaarten is niet alleen een manier om de tijd te doden, slinkse gokkers ontdekken dat kaarten ook gebruikt kunnen worden om geld te winnen van minder begaafde tegenstanders. De kerk ziet het spel als des duivels en probeert het aan banden te leggen. Boetepredikanten trekken rond om spelers te bekeren en mensen te waarschuwen voor de gevaren van de speelkaart.

Het tweede thema, ‘Lering en vermaak’, toont dat het kaartspel niet uit te roeien viel. Het spelen en gokken gaat gewoon door. In Luik wordt zelfs een gokverslaafde priester terechtgesteld. Maar het kaartspel is niet te verslaan, integendeel. Kaartspellen worden ook naar een hoger niveau getild. Steeds meer kunstenaars ontdekken het spel als bron van inspiratie. Kaarten worden ook gebruikt om te onderrichten, om de spot te drijven met bestaande toestanden of personen of om - al dan niet satirische - boodschappen te verspreiden.

Met ‘Vrijheid of de dood’ verzeilt de bezoeker in de periode van de Franse Revolutie. De koning belandt op het schavot en verdwijnt ook (tijdelijk) uit het kaartspel. Genieën en lichtende voorbeelden komen in de plaats. Ze zien in kaarten het perfecte middel om hun grote idealen te propaganderen. Europa wordt geteisterd door oorlogen. Het kaartspel is overal.

De 19e eeuw geldt als de eeuw van de ‘romantici en de Victorianen’. Voor het kaartspel breken gouden tijden aan. Het kunstlicht wordt uitgevonden, waardoor de avonden langer worden en er meer tijd is om met de kaarten te spelen. Kaartclubs zijn populair en nieuwe familiespelletjes zoals zwartepieten en kwartetten doen hun intrede. Zelfs de katholieken hebben zich verzoend met het kaartspel. In Sint-Katelijne-Waver gebruiken de zusters ursulinen een opvouwbaar kaarttafeltje om te kunnen spelen, want binnen de normen van de welvoeglijkheid is ontspanning toegelaten.

Maar zelfs in het Victoriaanse tijdperk zijn niet alle kaarten even onschuldig. Zo worden er pornografische doorkijkkaarten geproduceerd, kaarten met een tussenlaag die de ware inhoud pas ‘blootgeven’ als je ze tegen het licht houdt.

Het vijfde en laatste deel zoemt in op de achterkant van de speelkaart. Door de ontwikkelingen in de druktechniek worden speelkaarten steeds mooier, fijner en gedetailleerder. Bij handarbeiders zijn speelkaarten van marmerpapier populair omdat ze properder blijven en de kaarten niet herkend kunnen worden aan de vuile vlekken van vingers op de achterkant. Vormgevers gebruiken vooral de achterkant om te tonen wat ze in hun mars hebben. Nieuwe motieven en kleuren duiken op. Bovendien zien handelaren de alomtegenwoordigheid van het kaartspel als een manier om hun producten aan de man te brengen. Reclame en de speelkaart gaan vanaf dan hand in hand. 

Zaal van de toekomst

Wie na al die informatie van ‘Harten 5’ zélf aan de slag wil, kan terecht in de ‘Zaal van de toekomst’. Die werd ontworpen in samenspraak met Cartamundi, de wereldleider in de productie van speelkaarten en bordspellen. Bezoekers kunnen er speelkaartenapps proberen, een digitale quiz of een geheugenspel spelen, een interactieve tijdlijnwolk raadplegen en door de verkleedmogelijkheden originele selfies nemen.

Bron: perstekst Archief & Musea Turnhout. Meer info vindt u op de website van het Nationaal Museum van de Speelkaart.

Leestip: het decembernummer van faro | tijdschrift over cultureel erfgoed bevat een artikel van Marc Jacobs over (kleuren)wiezen: ‘Van trump tot soloslim en open miserie? ICE als troefkaart voor (kleuren)wiezers’. U kunt het nalezen via het Issuu-account van FARO, of het decembernummer bestellen.