Op 30 november organiseerde de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) in Amersfoort een socratisch gesprek over het thema ‘Verkleurd. En dan?’. Hoe mag een object behandeld worden en wat is een acceptabel resultaat? Kleur en verkleuring spelen bij zulke discussies een grote rol. Welke kleur is de goede na een restauratie? Wat is een goede interpretatie van kleur? En wat is een goede restauratie wat betreft kleur? Een verslag.

Socratisch gesprek?

Alvorens verslag uit te brengen over deze bijeenkomst, toch nog eerst een woordje uitleg over het socratisch gesprek. Dat is namelijk een methode die kan gebruikt worden voor een prikkelende vraag waarvoor geen eenduidig antwoord bestaat. Het is dus niet de bedoeling om antwoorden te geven of een eigen mening door te drukken. Het doel is om te begrijpen wat er achter de vraag zit, en waarom die tot discussies, debat of ruzie leidt.

Een socratisch gesprek draait om het beter begrijpen van de situatie in het werkveld, en het beter begrijpen van je collega’s. Het is een interessante methode, die je dwingt na te denken over waarom je op een bepaalde manier denkt en handelt. Meer informatie over de werking en de methode van het socratisch gesprek is te vinden in het boek Vrije ruimte, filosoferen in organisaties, te raadplegen in de FARO-bibliotheek.

Een goedgevuld programma

Als eerste opdracht bij dit socratisch gesprek werden de deelnemers in kleinere groepjes verdeeld, waarbij elk groepje twee dezelfde afbeeldingen te zien kreeg (zie afbeelding). Beide afbeeldingen waren gedurende een verschillende tijdspanne blootgesteld aan licht, met een verschil in intensiteit tot gevolg. De vraag was om aan te duiden of de verschillen duidelijk zichtbaar waren en in hoeverre ze stoorden.

Hierna werd plenair de vraag gesteld: "Vanaf wanneer vind je de afbeelding waardeloos?" Iedereen ervaarde dit anders, maar er was duidelijk een verschil merkbaar tussen de afbeeldingen. Veel hangt bijvoorbeeld af van de aard van het werk: gaat het bijvoorbeeld om een informatief, figuratief of abstract werk? Is de lijnvorming primair of eerder de kleur op zich? Wat is de betekenis van 'waardeloos'? Kleurervaring is voor iedereen immers anders en zeer subjectief.

Bij de tweede opdracht kreeg elke deelnemer de kans om een kort betoog te houden van 1,5 minuut over wat hij zou doen met een sterk verkleurd object. Iedereen vertrok vanuit zijn standpunt, en vanuit zijn jobinhoud. Vervolgens kon iedereen één gerichte open vraag stellen naar één persoon. Hierna werd geëvalueerd waar onderling de verschillen lagen en wat we uit deze situatie konden concluderen. Zo ontsponnen er zich enkele interessante vragen en opmerkingen:

• vakmensen waarderen compleet anders dan het publiek;
• waarde wordt bepaald door de context …, nee de mens…, of nee ... toch de context?;
• maakt veroudering deel uit van de authenticiteit?;
• vind ik de mening van de kunstenaar relevant?;
• opvallend hoe subjectief het is;
• verschil in benadering, terugkijkend en/of vooruitkijkend (verschil in referentiepunt);
• absolute kleur bestaat niet;
• wie heeft de verantwoordelijkheid en wie beslist?

Vervolgens werden kort enkele casussen voorgesteld, waaruit we een keuze konden maken. Belangrijk was dat er per casus van elke beroepsgroep iemand aanwezig was. In onze groep was er een cruciaal moment toen de restaurator kwam klem te zitten tussen het belang van de eigenaar, de mening van de kunstenaar en de eigen beoordeling van de materiële situatie en de conservering. Hieruit ontstond de vraag hoe zwaar de mening van de kunstenaar of eigenaar mag doorwegen bij dit soort van adviezen/beslissingen?

Nadat diegene die de casus had ingebracht zijn verhaal had kunnen vertellen, had iedereen tijd om neer te schrijven hoe hij/zij zich zou voelen en hoe hij/zij zou reageren op het voorval. Elk groepje maakte per casus een samenvattende zin, die plenair werd voorgesteld. Opmerkelijk was dat in alle samenvattende zinnen nergens het woord ‘verkleuring’ voorkwam.

Ervaring van de dag

Het was een zeer verrijkende en verhelderende dag, met open vragen, en zonder verwijten. Een socratisch gesprek kent geen goede of slechte opmerkingen of standpunten, waardoor de omgeving erg veilig en vrij aanvoelt en je vrijuit voor je eigen mening kan opkomen. Bovendien krijg je ruim de tijd om een onderwerp langs alle kanten te bekijken en het samen met collega's uit verschillende beroepsgroepen tegen het licht te houden.

Je leert enorm veel bij tijdens zo'n dag. Zelf heb ik bijvoorbeeld geleerd dat verkleuring bij onroerend erfgoed heel anders wordt benaderd dan bij cultureel erfgoed. Wat is kleur? Het grote verschil ligt ook in waar het ankerpunt wordt gelegd. Vertrek je vanuit de huidige toestand of ga je uit van hoe een object er oorspronkelijk zou uitgezien hebben? Ook de benadering verschilt: willen we iets nu bewaren voor later, of willen we in het nu het verleden kunnen ervaren hoe het oorspronkelijk was? Tijdens de gesprekken werd duidelijk dat de verantwoordelijkheden van eigenaars, kunstenaars en restauratoren niet altijd even duidelijk zijn afgelijnd. Opmerkelijk was ook hoe subjectief en gevoelsmatig er wordt omgegaan met kleur. Iedereen interpreteert, ervaart kleur anders.

Ook in Vlaanderen

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed organiseert reeds vijf jaar bijeenkomsten naar het model van het socratisch gesprek, steeds met groot succes. Vanaf het voorjaar 2018 zal FARO deze methode ook in Vlaanderen introduceren. In 2018 heeft Erfgoeddag als thema ‘kiezen voor erfgoed’. 2018 werd bovendien ook uitgeroepen tot 'Europees jaar van het cultureel erfgoed'. Beide evenementen zijn de aanleiding voor ons eerste socratisch gesprek met als titel ‘Spiegeltje, spiegeltje aan de wand, wie is de … van ’t hele land? Restauratie, behandelingen en perceptie: wij doen het in Vlaanderen goed, toch?’. Het brede erfgoedveld, van archeoloog tot museumcurator, zal bij die gelegenheid worden uitgenodigd om transdisciplinair te reflecteren over het maken van conservatie- en andere zorgkeuzes met betrekking tot erfgoed. Wordt dus vervolgd, hou deze website in de gaten voor meer informatie.