Het project ‘Gastvrij Vlaanderen?’ (projecttitel) is een erfgoedproject over het onthaal van vluchtelingen door het middenveld in Vlaanderen en Brussel. De doelstellingen van dit project zijn:

• Opsporen, analyseren vanuit de gangbare maatschappelijke en historische context, en in bewaring brengen of borgen van allerlei vormen van erfgoed bij relevante instellingen en archieven.
• Expertise aan het Vlaamse erfgoedveld doorgeven in verband met het gebruik van het culturele erfgoed van de vluchtelingenbeweging.
• Uitbouw van netwerken binnen de erfgoedsector en de vluchtelingenbeweging waarbinnen een dynamiek bestaat van valoriseren, opsporen en borgen van erfgoed.
• Ontsluiten van dit erfgoed aan de hand van een tentoonstelling en een goed uitgebouwde publiekswerking dat i.s.m. de (lokale) partners tot stand gebracht wordt.

 
We richten ons in dit project op de periode na WOII. In 1951 werd het Vluchtelingenverdrag (Conventie van Genève) ondertekend, waarin de VN-lidstaten zich engageerden om bescherming te bieden aan al wie op de vlucht is. Het begrip ‘vluchteling’ wordt juridisch verankerd en het is ook duidelijk onderscheiden van bijvoorbeeld de ‘arbeidsmigrant’, die het onderwerp was van heel wat erfgoedprojecten rond 50 jaar migratie. De officiële definitie van het begrip vluchteling is: "Elke persoon die zijn of haar land verlaat ‘uit gegronde vrees voor vervolging wegens zijn ras, godsdienst, nationaliteit, het behoren tot een sociale groep of zijn politieke overtuiging’". Deze personen worden door de conventielidstaten als vluchteling erkend. Vluchtelingen vertrekken uit hun land van herkomst om andere redenen dan een arbeidsmigrant. De vaak dramatische oorzaken van hun vlucht motiveren ook mensen in de ontvangende samenleving om zich solidair te voelen en hen gastvrij te onthalen. De verwachtingen zijn ook anders: een vluchteling vertrekt omwille van zijn verleden en omwille van vervolging, van een arbeidsmigrant wordt van bij aanvang een stevige bijdrage aan de economie van het gastland verwacht.

De motivatie om vluchtelingen gastvrij te onthalen is vaak verstrengeld met de globale politieke context van een welbepaalde tijd zoals bijvoorbeeld tijdens de Koude Oorlog. Vanaf de jaren 50 ontving België regelmatig mensen op de vlucht. 6000 Hongaren werden met open armen ontvangen na de Hongaarse lente. In de jaren 70 verwelkomden we 1100 Chilenen op de vlucht voor de terreur van het regime van generaal Pinochet. In de jaren na 75 kwamen 2500 bootvluchtelingen uit Vietnam en Cambodja aan. Tussendoor arriveerden ook kleinere groepen. Vanaf de jaren 80 nemen de vluchtelingenstromen sterk toe. Het politieke antwoord verhardt en het wantrouwen van grote groepen in de samenleving ten opzichte van vluchtelingen groeit. Toch blijft het middenveld solidair en groeien er nieuwe initiatieven. De motieven vanuit middenveldorganisaties om vluchtelingen te onthalen zijn heel divers. Ze waren politiek of levensbeschouwelijk geïnspireerd, lokaal of nationaal georganiseerd.

Verspreid over deze actoren zit een schat aan immaterieel erfgoed, in de vorm van getuigenissen maar ook foto’s, documenten, affiches, en dergelijke. Dat erfgoed toont ons hoe, waarom en in welke (maatschappelijke) context de verschillende vluchtelingengroepen onthaald werden. Een deel van het ‘papieren’ erfgoed van organisaties zit al opgeslagen in archieven. Er is ook heel wat ‘zwerfgoed’. Veel zit in persoonlijke archieven of bij kleine organisaties en dreigt verloren te gaan. Van het mondelinge en tastbare erfgoed van vluchtelingen zelf is tot op heden vrijwel niets bewaard. Organisaties beschikken vaak nog over contactgegevens van de vluchtelingen die ze de afgelopen decennia onthaalden maar deze contacten zijn vaak niet meer up-to-date. Het orale erfgoed dat nog beschikbaar is, is dus uiterst delicaat.

Dus is het nu het moment om vluchtelingen te interviewen over hoe zij in België zijn gestrand en hun onthaal hebben ervaren. Het materiaal dat we vandaag opgespoord hebben, is zeer divers van aard:

• verslagen van vergaderingen en dossiers van individuele vluchtelingen;
• krantenknipsels en persartikels;
• foto’s, voorwerpen, audiomateriaal en filmpjes van vluchtelingen;
• campagnemateriaal: affiches, pins, stickers,…;
• orale bronnen en getuigenissen van vluchtelingen, personen uit het Vlaams middenveld en vrijwilligers.

  
De groep mensen die in de jaren 50, 60 en 70 actief waren, dunt gestaag uit en hun verhalen vormen op dit moment een erg kwetsbaar immaterieel erfgoed. Het is belangrijk om dit erfgoed goed te contextualiseren. Vandaar dat we een historisch kader met de internationale politieke context, de verschillende vluchtelingenstromen naar België, en de interventies vanuit de overheid in reactie daarop zullen schetsen. Hiervoor doen we een beroep op bestaande thesissen, doctoraten en publicaties. Bij dit alles laten we ons bijstaan door de projectstuurgroep. Het bijeengebrachte en geanalyseerde materiaal zullen we op een creatieve manier ontsluiten door middel van een reizende tentoonstelling. Deze tentoonstelling moet mobiel zijn, met ruimte voor lokale invulling. De lokale invulling is essentieel voor een grote ruchtbaarheid en een goede representativiteit van het project in Vlaanderen. De lokale zoektocht naar ‘vluchtelingenerfgoed’ zal in de tweede fase van het project dan ook de nodige aandacht krijgen.

Opdat de lokale invulling steeds verzekerd wordt, zullen we met de projectpartners erfgoedcel Noorderkempen en erfgoedcel Haspengouw twee pilootprojecten uitwerken, waarbij nagegaan wordt hoe plaatselijke vrijwilligers bij dit onderzoek betrokken kunnen worden, welke thema’s aan bod kunnen komen en hoe de plaatselijke vrijwilligers begeleid kunnen worden. Met de bevindingen uit en de resultaten van de twee pilootprojecten in de regio’s Noorderkempen en Haspengouw wordt een ‘toolkit’ uitgewerkt opdat plaatselijke vrijwilligers in andere regio’s aan de slag kunnen gaan. Dat pakket bevat nuttige handvaten (wat is erfgoed, waar vind je meer info over goed bewaren en borgen van roerend en immaterieel erfgoed,…) voor eenieder die een lokaal erfgoedproject wil opstarten in de regio. Vluchtelingenwerk zal aan de deelnemende personen – buiten het ter beschikking stellen van de toolkit – de nodige coaching bieden.

We laten ons hierbij ondersteunen door lokale erfgoedcellen. We hebben een webpagina aangemaakt die aan de website van Vluchtelingenwerk Vlaanderen gelinkt wordt. Deze webpagina is in eerste instantie bedoeld voor de erfgoedsector en de vluchtelingenbeweging. Communicatief was dit de beste keuze in deze fase van het project. Via de communicatietools van Vluchtelingenwerk worden er veel mensen bereikt. Het was dus opportuun om van deze kanalen gebruik te maken. In het tweede projectjaar zal er een aparte projectwebsite gemaakt worden die nauw aansluit bij de tentoonstelling en de vormgeving van de tentoonstelling. We bouwen binnen het project aan een breed partnerschap:

• Erfgoedsector: we bouwen bruggen vanuit ons netwerk naar het brede erfgoedveld. Via het door ons verzamelde materiaal geven we aan de erfgoedsector smaakmakers om hun interesse te wekken en de weg te wijzen naar het materiaal dat overal verborgen zit. We hebben een stuurgroep die fungeert als inhoudelijk klankbord en helpt om te netwerken met de brede erfgoedsector. Tijdens het tweede projectjaar zal er ook een werkgroep opgestart worden met enkele erfgoedcellen. De bedoeling is om te anticiperen op de ontsluitingsfase en om de lokale inbedding van de tentoonstelling te verzekeren door middel van communicatie, zoektocht naar vluchtelingenerfgoed, ondersteunen van lokale erfgoedprojecten, synergiën zoeken met andere culturele initiatieven rond vluchtelingen, mee opstellen van randprogrammatie, ….
• Vluchtelingenbeweging (middenveldorganisaties en vrijwilligersorganisaties die betrokken zijn met vluchtelingen: ze worden er zich van bewust dat ze bijzonder erfgoed bezitten en dat het belangrijk is om dit erfgoed te bewaren. Zij worden betrokken bij het hele project. Ook de vele partners die betrokken zijn bij de campagne gastvrijegemeente.be worden actief bevraagd en ingeschakeld.
• De academische wereld: we betrekken enkele experten opdat de inhoudelijke kwaliteit bewaakt wordt.