Politieke spotprenten vormen een aparte vorm van journalistiek. Zoals columns geven ze commentaar bij de actualiteit. Maar door hun beeldtaal en vaak ook hun eenvoud zijn ze directer. Spotprenten kunnen zowel provoceren als negeren, kleineren als verabsoluteren, diaboliseren als idealiseren, dramatiseren als banaliseren. Vaak nemen spotprenten ook (echte en vermeende) helden op de korrel.

Middel om de publieke opinie te bewerken

En dat alles met slechts één doel: de publieke opinie te bewerken. Vanaf het ontstaan van België – en reeds ervoor – verschenen honderden ideologisch gekleurde kranten, tijdschriften, pamfl etten, affiches en vlugschriften, waar in alle maatschappelijke breuklijnen en discussies druk werden becommentarieerd én getekend. Uit die talloze voorbeelden selecteerden historici Paul Van Damme en Stijn Van de Perre ruim vierhonderd sprekende cartoons. Meer dan zestig publieke instellingen en private verzamelaars uit binnen- en buitenland verleenden hun medewerking.

Impulsief en tijdsgebonden

Politieke spotprenten vormen in menig opzicht een dankbaar studieobject. Zo geven ze een aparte inkijk in de toenmalige samenleving. Wie en wat was belangrijk genoeg om te worden bespot? Wat was het doelpubliek en wat vond die groep ergerlijk of grappig?  Even belangrijk is het gegeven dat spotprenten – zeker die in de dagbladen – snel dienden te worden gemaakt. Met andere woorden: de tekenaar had of heeft weinig tijd om na te denken over het voorval. Dat gebrek aan afstand maakt van spotprenten relatief impulsieve reacties op actuele gebeurtenissen. Vaak ook zonder nuances en bijgevolg ideale graadmeters voor wat mensen in die tijd beroerde.

Doordat spotprenten meestal geënt zijn op de politieke actualiteit, dient de ‘lezer’ die ook te kennen om de tekening te doorgronden. Wie de media wat volgt, kan daar veelal vlot mee om. De actualiteit ligt immers nog vers in het geheugen. Voor oudere prenten ligt dit wel anders. De historische context is vervaagd. De gehanteerde beeldtaal niet onmiddellijk meer duidelijk. De afgebeelde figuren niet direct herkenbaar. En toch zijn die prenten relevant in hun tijd. Daarom is het evident dat iedere prent wordt begrepen in zijn historische kader. Wat uiteindelijk ons opzet was: spotprenten duiden en zo een alternatieve synthese brengen van de Belgische politieke en sociaaleconomische geschiedenis.

Het ronde getal vijftig

Zonder Woorden? is méér dan alleen een historisch beeldenboek. Zo wordt iedere reeks van spotprenten geplaatst tegen de achtergrond van de algemene politieke en sociaaleconomische geschiedenis van België (1830-2011). De aanpak is thematisch. Vijftig invalshoeken. Vijftig syntheseteksten. Vijftig tijdsbalken. Samen vertellen ze het verhaal van België. Met de nadruk op de grote lijnen. Vanaf de onafhankelijkheid tot de globalisering.

Zonder Woorden? is een staalkaart van historische spotprenten. Geen exhaustieve opsomming. Maar een weloverwogen selectie, geduid en verklaard in de historische context. Tegelijk vormt Zonder Woorden? een politiek-economische synthese van de geschiedenis van België. Geen klassiek chronologisch verhaal. Maar een thematische benadering. En tot slot is Zonder Woorden? een kijk- en kunstboek. Niet vrijblijvend. Maar met een engagerende uitnodiging aan de lezer om (verder) te kijken en te zien.

Leestip:
VAN DAMME (Paul) en VAN DE PERRE (Stijn), Zonder woorden? Een geschiedenis van België in spotprenten, Pelckmans – Le Cri, 2011, 228p.

Illustraties:
Cover van het boek en tekening van Leopold II die met zijn sigaar/zeppelin een tripje maakt © Pelckmans-Le Cri.

Met veel dank aan Stijn Van de Perre. Deze tekst is grotendeels gebaseerd op de inleiding van het boek.