Overmorgen, donderdag 15 augustus, schuiven in Antwerpen twee feestdagen naadloos over elkaar: enerzijds is er Onze-Lieve-Vrouw Hemelvaart, de feestdag waarop katholieke Christenen wereldwijd de opneming van Maria in de hemel "met lichaam en ziel" vieren. En anderzijds wordt in Antwerpen ook Moederdag gevierd – in tegenstelling tot de rest van Vlaanderen (en een groot deel van) de wereld, die dat in mei doen. Bijzonder is dat deze ‘traditie’ dit jaar precies 100 jaar oud is. Vanwaar die Antwerpse eigenzinnigheid?

Wie donderdag in de Antwerpse binnenstad rondloopt, kan er niet naast kijken. Moederdag wordt er handig gecombineerd met het zogenaamde ‘Bollekesfeest’, en bloeit zo als een feest van affectie, communicatie en consumptie. De website van de Stad Antwerpen vat deze geschiedenis beknopt samen:

“Het was de liberale schepen en kunstschilder Frans Van Kuyck die 100 jaar geleden koos voor de feestdag van Maria, de patrones van Antwerpen. Honderd jaar later zet de stad alle mama’s nog altijd extra in de bloemetjes. Letterlijk, want de Groenplaats wordt omgetoverd tot een plein vol bloemen! Wist je dat: Door de Antwerpse mama's te eren, wilde Van Kuyck vooral de gezinswaarden herstellen, die door de voortschrijdende industrialisering zwaar onder druk stonden.”

Twee jaar terug boog het VRT-journaal zich over de kwestie, maar raakte bij monde van een stadsgids ook niet veel verder dan de link tussen de maagd Maria – moeder van Jezus –  én patrones van de Scheldestad. De realiteit zit een flink stuk complexer in elkaar. In Marc Jacobs’ artikel ‘Moederdagen. Rijpe vruchten van personencultus, lobbywerk en PPS’ (Mores, jaargang 4, nummer 2, april-mei-juni 2003, pp. 12-25, hieronder op te halen als pdf) worden tal van vragen gesteld en beantwoord: Is het een geïmporteerde invented tradition? Was Anna Jarvis de uitvindster van moederdag? En wie was haar moeder dan wel? Hoe raakte moederdag verspreid in Europa? Is er een patroon te ontdekken? Zijn trekkers belangrijk? Is er sprake van publiek-private samenwerking (PPS)? Van religieuze motieven en netwerken? Van genderdiscussies? Van omkeringsrituelen, feminisme, politiek, marketing of toe-eigening? Of van een mix van al het genoemde?

Uitgevonden traditie

Moederdag is een duidelijke toepassing van het concept ‘uitgevonden traditie’. Dit begrip is bekend geworden dankzij een van de beroemdste boeken in de sociale geschiedenis, de cultuurgeschiedenis en ook wel de volkskunde van de voorbije dertig jaar: The Invention of Tradition van (de eind vorig jaar overleden) Eric Hobsbawm en Terence Ranger. Denk bij uitgevonden tradities aan de 1 Mei-Viering, de Olympische Spelen, de Cup Final, de Tour de France, de vlaggengroet in de VS ...: niet toevallig allemaal ontstaan in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Eric Hobsbawm suggereerde dat voor Europa de jaren 1870-1914 als de periode van massproducing traditions kunnen worden aangemerkt. Dit had volgens Hobsbawm te maken met het feit dat oudere vormen van regeren en controle door staten en politieke en sociale machthebbers onder druk waren komen te staan door de maatschappelijke veranderingen. Er was dus acute nood aan “new methods of ruling or establishing bonds of loyalty (…) the consequent invention of ‘political’ traditions was more conscious and deliberate, since it was largely undertaken by institutions with political purposes in mind (…) that conscious invention succeeded mainly in proportion to its success in broadcasting on a wavelength to which the public was ready to tune in.”

Hobsbawm merkte op dat het hielp als de nieuwe publieke feestdagen, ceremonies, helden of symbolen via staatsambtenaren en via - in de 19e en 20e eeuw sterk groeiende - groepen van schoolkinderen konden worden verspreid, maar dat ze uiteindelijk toch een ruimer publiek moesten aanspreken en door hen moesten worden opgepikt om succes te kennen.

En in Antwerpen?

Zoals in het artikel wordt aangetoond, kan het ‘format’ van ‘moederdag op de tweede zondag van mei’ worden teruggeleid naar promotors en actieve netwerking in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Moederdag behoort dus voor een deel tot de net gesignaleerde periode van massaproductie van uitgevonden tradities en gebruiken. Naast een geschiedenis van de uitvinding van tradities is ook het verhaal van de verspreiding interessant. Opvallend is dat in sommige landen of zelfs steden welbepaalde, afwijkende dagen op de kalender werden gekozen om moeder in de bloemetjes te zetten en dat deze keuzes ook tot op vandaag doorwerken. Zo wordt 15 augustus uitgebreid gevierd als moederdag in Costa Rica (Día de la Madre, een officiële feestdag) en … in de regio van Antwerpen.

Het volledige en boeiende verhaal over de Antwerpse Moederdag leest u in Marc Jacobs’ artikel (hieronder op te halen als pdf). Zie ook de onuitgegeven scriptie ‘Moeder waarom vieren wij? Moederdag in Vlaanderen (1913–1939)’ van Marlies Geldof (UGent, academiejaar 2006-2007).

Foto: Moeder en haar kinderen, omstreeks 1960. © Henk Hilterman, Geheugen van Nederland