Wat doen musea in landen die nog geen Erfgoeddag ontwikkeld hebben als de jaarlijkse collectieve publiekshoogdag voor cultureel erfgoed? Ze nemen vrede met een net iets minder erfgoedbreed samenwerkingskader en programmeren bijvoorbeeld rond 18 mei een publieksactiviteit in het kader van International Museum Day (IMD). Maar ook dan kunnen musea verrassend en vernieuwend uit de hoek komen. Zo vertaalt de Zwitserse Museumsverein het IMD-jaarthema 2015 ‘Museums for a sustainable society’ bijvoorbeeld naar de programmatorische titel Lebendige Traditionen - Gestern Heute Morgen. De Zwitserse musea focussen daarbij op immaterieel cultureel erfgoed. Twee talige blikvangers in het programma laten zien dat ICE en musea tot prima combinaties kunnen leiden.

Met hun acties rond levende tradities brengen de Zwitserse musea volop het immateriële erfgoed in de vorm van ambachtelijke vaardigheden, rituelen, feesten, volksmuziek en talig erfgoed onder de brede publieksaandacht. Ze zien deze niet-tastbare vormen van erfgoed (in relatie tot de objecten waarmee en plaatsen waar ze beleefd worden) ook als een onmisbaar deel van de museale werking. De bezoekers worden daarbij opgeroepen om dit erfgoed ook als een deel van hun eigen regionale culturele identiteit te komen ontdekken en er actief mee aan de slag te gaan.

Zwitserland werd op 16 oktober 2008 verdragspartij van de UNESCO-Conventie 2003 voor het borgen van immaterieel cultureel erfgoed en werkt sindsdien ook aan een lijst van levende tradities (de nationale ICE-inventaris). Daarnaast is er nog de inventaris van het culinaire erfgoed van Zwitserland, een oplijsting van inmiddels 400 traditionele culinaire producten met beschrijving van hun bereiding, eigenschappen en geschiedenis.

Talig erfgoed in het museum

Uit het rijke Zwitserse programma-aanbod brengen we – bij wijze van vroege vakantietip - graag een voorbeeld van museale aandacht voor talig erfgoed even extra onder uw aandacht. Nog tot 27 september 2015 loopt in het Vindonissa Museum te Brugg (Aargau) een gelegenheidstentoonstelling over een typisch Zwitsers (taal)fenomeen, waar Belgen desondanks niet raar van opkijken.

Onder de titel ‘Röstigräben – Was die Schweiz zusammenhält’ kijkt het museum naar de taalgrens als cultuurgrens, haar oeroude voorlopers en hedendaagse varianten. In deze tentoonstelling komt de (duizenden jaren oude) geschiedenis en actuele beleving aan bod van de tegenstelling tussen de Germaans- en de Romaanstalige Zwitsers. Net als ons land wordt Zwitserland immers gekenmerkt door een binnenlandse cultuurtegenstelling (maar dan met een oost-west-grens) die (deels) op talige territoria teruggaat. De mentale tegenstellingen tussen de Romands enerzijds en de Deutschweizer anderzijds komt vandaag onder andere nog tot uiting in hun kies- en eetgedrag.

Als symbool voor de verdeeldheid tussen deze twee soorten Zwitsers geldt sinds lange tijd de zogenaamde Röstigraben: een virtuele grens die grosso modo het dal van de rivier Saane volgt en onder andere de scheidslijn vormt tussen de regio’s waar het nationale aardappelgerecht rösti met boter dan wel met olie bereid wordt. In de tentoonstelling wordt op basis van archeologische relicten (o.a. siermotieven op aardewerk) de zeer lange geschiedenis van deze binnenlandse mentaliteitsgrens gereconstrueerd.

Sinds de romeinse periode zijn ook de talige tegenstellingen tussen Germaanse en Romaanse dialecten op deze grens gefixeerd geraakt. Maar vele andere vormen van culturele diversiteit (bv. stijlkenmerken in traditionele huizenbouw) waren dat al vroeger, terwijl ook de dynamiek rond vele recentere tegenstellingen (bv. in feestrituelen) soms juist hier tot stilstand gekomen is. Uiteraard niet exclusief, want de actuele betekenis van de Röstigraben als cultuurgrens neemt af ten gunste van heel andere tegenstellingen, zoals die tussen de stedelingen en de plattelandsbewoners. De röstigrens is dus tegelijk een fictieve grens als ook een heel reële uiting van de autochtone culturele diversiteit die Zwitserland kenmerkt. Het Vindonissamuseum tracht via de tentoonstelling ook een lans te breken voor de opname van de Röstigraben op de nationale ICE-inventaris. Van een museale ICE-agenda gesproken!

Tegelijk behoort ook een workshop tot het tentoonstellingsaanbod, die aangepast wordt al naargelang het gaat om jongeren of volwassen deelnemers en die ook als een soort teambuilding kan geboekt worden. Daarin gaan de museumbezoekers de confrontatie aan met nationale en persoonlijke vooroordelen over (andere) bevolkingsgroepen en met de clichés waar we ze aan koppelen om ze tastbaar te maken.

Wie dichter bij huis wil nadenken over de relatie tussen musea en immaterieel erfgoed, kon op maandag 18 mei in congrescentrum LAMOT te Mechelen terecht voor een inspiratiedag over musea, participatie en immaterieel erfgoed onder de titel 'Het museum, een open huis?'.